نکات مهم برای خرید سفره قلمکاری‌شده

کارستانی از قلم و رنگ: قلمکاری

روی پارچه‌هایی از جنس پنبه، ابریشم و کتان، با قلمو نقاشی می‌کشیدند و سپس با رنگ‌های طبیعی رنگ‌آمیزی می‌کردند. به دلیل هنر قلمکاری این نقاشان، به این پارچه‌ها قلمکاری شده می‌گفتند. بعدها که طبقه غیر اشراف و مرفه هم از این پارچه‌های قلمکاری شده برای لباس استفاده کردند، برای تولید بیشتر این نوع پارچه‌ها، قالب‌های چوبی اختراع شد؛ قالب‌هایی که نقوش روی آن کنده‌کاری می‌شده است و به آن مهر یا باسمه می‌گفتند.

حتی روزگاری مصرف پارچه قلمکار به قدری زیاد ‌شد که بازار قیصریه اصفهان شکل گرفت و پارچه‌های قواره‌ای قلمکاری‌شده هم عرضه شد. برخی معتقدند با ورود مغولان (چینی‌ها) به ایران و در دوره ایلخانیان، نقوش قلمکاری به سبک چینی رونق می‌گیرد و کار قلمکاری توسعه پیدا می‌کند و در دوره شاه عباس در قرن یازدهم هجری به کمال می‌رسد.

قالب‌هایی که برای قلمکاری استفاده می‌شده است بیشتر  از چوب گلابی و زالزالک، به دلیل استحکام و منعطف بودن، ساخته می‌شده است. این قالب‌ها، تصاویر مختلف و متنوعی داشته‌اند؛

عاشقانه‌هایی چون یوسف و زلیخا، لیلی و مجنون، تصاویر مکان‌های تاریخی مانند چهل ستون و سی و سه پل، داستان‌های کهن و تصاویر حیواناتی نظیر روباه، طاووس، فیل و شتر، انواع گل و بته و طرح‌های اسلیمی، تصاویر مینیاتوری و حتی قلمکاری قهوه‌خانه‌ای و پرده‌های قلمکاری شده برای عزاداری امام حسین(ع).

[bs-show-product id=69654/]به تدریج با ورود ماشین نساجی و منسوجات اروپایی و… هنر قلمکاری روی پارچه‌ یا نقاشی روی پارچه با قالب‌ها، از رونق افتاد و کم‌جان شد. ساده‌ترین مورد، صنعت چاپ روی پارچه است که به آن «چیت‌سازی» می‌گویند و بعضی‌ها قلمکاری را با آن اشتباه می‌گیرند و قلمکاری را هنر چاپ ماشینی روی پارچه می‌دانند.

همچنین قلمکاری را با قلمزنی هم نباید اشتباه گرفت؛ قلمکاری نقش زدن و رنگ کردن روی پارچه و با قلموی نقاشی یا قالب توسط استادکار است و قلمزنی نقش زدن روی اشیای فلزی مانند مس است که ابتدا نقوش را رسم می‌کنند و سپس با قلم و ضربه چکش آن‌ها را ایجاد می‌کنند. البته این دو هنر و صنعت، جزو صنایع‌دستی ایران هستند و سابقه‌ای بس طولانی دارند.

روزگاری بازار قیصریه اصفهان محل تجمع قلمکاران بود و حتی پارچه‌ قلمکاری‌شده به صورت قواره‌ای عرضه می‌شد و مردم معمولی، ثروتمندان و شاهان، از آن برای لباس، سفره و … استفاده می‌کردند و اکنون تولید سفره قلمکاری در محله دلیگان شهر خورزوق اصفهان رونق دارد.

نکات مهم برای خرید و استفاده از سفره قلمکار

به تاریخچه قلمکاری اشاره کردم اما در روزگار ما نخ و پارچه ابریشم طبیعی و نیز پنبه، گران و کمیاب‌تر از گذشته شده است و امروزه بیشتر روی پارچه کرباس و متقال ایرانی و حتی چلوار و کتان خارجی قلمکاری می‌شود. همچنین دیگر خبری از تولید قواره‌ای پارچه قلمکاری شده نیست و معمولاً در اندازه‌های سفره و رومیزی و سجاده و به شکل دایره یا چهارگوش قلمکاری می‌شود که همین هم غنیمت است.

البته استارتاپ‌های وجود دارند که می‌خواهند سنت و هنر قلمکاری را احیا کند یا تولیدکنندگانی هستند که روی پارچه صد در صد پنبه‌ای با قلم یا قالب سنتی نقش و رنگ می‌زنند و این جای امیدواری است اما برای خرید سفره قلمکاری شده علاوه بر قیمت خوب است به مواردی دقت و توجه شود:

• جنس سفره قلمکاری شده باید نخی و از پنبه یا ابریشم باشد؛ زیرا در این صورت رنگ به خوبی روی پارچه می‌نشیند و نقش‌ها بدون نقص ایجاد می‌شوند و رنگ‌ها نیز پخش نمی‌شوند.
• از رنگ‌های طبیعی استفاده شده باشد. رنگ طبیعی ماندگاری و زیبایی خاص و متفاوتی دارد و در کنار رنگ‌‌آمیزی درست و دقیق، به سفره قلمکاری ارزش و بها می‌دهد.
• با توجه به دو مورد قبل، رنگ‌های سفره قلمکاری ثبات خواهد داشت و می‌توان آن‌ها راشست اما در شستن این نوع پارچه‌ها دقت کنید که دمای آب کمتر از سی درجه باشد.
• پارچه قلمکاری شده تنوع رنگ داشته باشد که نشان‌دهنده خلاقیت هنری خالق اثر است و از نظر روان‌شناسی و زیباشناسی نیز انسان را بیشتر تحت تأثیر قرار می‌دهد. همچنین به ترکیب رنگ‌های سرد و گرم توجه کنید.

[bs-show-product id=74375/]خوب است بدانید که در روش سنتی قلمکاری، از رنگ‌های طبیعی «قرمز،  آبی، سبز و زرد» و ترکیب با رنگ سیاه، تنوع رنگی ایجاد می‌شد. همچنین در روش استفاده از قالب، رنگ‌ها با کتیرا و روغن (مانند گلیسیرین یا کرچک یا کنجد) مخلوط می‌گردید.

به خاطر همین پس از پایان یافتن قلمکاری، چون قالب‌ها با این مواد آغشته بودند،‌ پارچه‌های قلمکاری شده را پس از خشک شدن به روش مشخصی می‌شستند.

نکته دیگر این که در روش سنتی، مرحله شستن پارچه قبل از قلمکاری نیز وجود داشت که به آن «آبخور کردن» می‌گفتند. برای مثال، پارچه‌ها را قبل از قلمکاری پنج روز در آب رودخانه می‌خواباندند و تکانش نمی‌دادند. سپس با روش مخصوصی خشک می‌کردند.

• پارچه‌های قلمکاری به خانه و زندگی شما حال و هوای سنتی و دلنشینی می‌دهد. بنابراین بسته به کاربرد آن برای مثلاً سفره، رومیزی و سجاده یا استفاده برای لباس، کیف، جلد کتاب یا دفترچه یادداشت و… طرح مناسبی انتخاب کنید.
• برخی از سفره قلمکاری‌ها کار استادکاران ماهر است که باید هنگام خرید به اصالت آن توجه کنید. در این جا مناسب است از مرحوم استاد عباس گیاهی یاد کنیم که از شانزده‌سالگی قلمکاری را شروع کرد و ۷۵ سال در این رشته فعال بود. این استاد برجسته در نودسالگی و در سال ۸۹ از دنیا رفت و به گفته استاد زابلیان «هنر قلمکاری، با مرگ استاد گیاهی، دفن شد».

نکته پایانی این که قیمت سفره قلمکاری شده نسبت به قیمت دیگر محصولات صنایع‌دستی نسبتاً کم و مناسب است. پس با خرید این سفره‌های ایرانی از بازار اجتماعی باسلام، به سفره روزی هنرمندان کشور کمک کنید.

سفره‌های قلمکاری شده را در بازار باسلام آنلاین خرید کنید

مقالاتی برای مطالعه بیشتر:

شایسته‌فر، مهناز، «ذوق و تکامل نقوش در هنر قلمکار اصفهان»، ماه‌نامه کتاب ماه هنر، شماره ۱۴۴، شهریور ۱۳۸۹ ش.

قاری، بدرالسادات، «پرده‌های قلمکار در رسای سالار شهیدان»، دوهفته‌نامه تندیس، شماره ۱۸۸، آذر ۱۳۸۹ ش.

قره‌نژاد، حسین، «پارچه‌های قلمکار»، ماه‌نامه هنر مردم، شماره ۱۸۳، دی ۱۳۵۶ ش.

نوری‌زاده، شیدا، «حریر خیال در نقش و نگار قلمکار»، ماه‌نامه نامه اتاق بازرگانی، شماره ۳۶۱، اردیبهشت ۱۳۷۷ ش.

هلالی اصفهانی، هاله، «قلمکار عهد صفوی تا به امروز»، فصل‌نامه فرهنگ اصفهان، شماره ۳۲، تابستان ۱۳۸۵ ش.